Lịch sử Tây Tạng phong phú với tư cách là một quốc gia, tồn tại bên cạnh Trung Quốc trong nhiều thế kỷ. Năm 1950, chế độ Cộng sản Trung Quốc mới thành lập đã quyết định rằng Tây Tạng phải trở thành một bộ phận lâu dài của Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa và tiến hành một cuộc xâm lược.
Lịch sử trước khi bị Trung Quốc chiếm đóng và phân chia
Về mặt chính trị, Tây Tạng là một quốc gia cổ đại có lịch sử được ghi lại từ năm 127 trước Công nguyên. Sau khi thống nhất cao nguyên thành một quốc gia duy nhất, Đế chế Tây Tạng đạt đến đỉnh cao trong thế kỷ thứ 7 và 8, chinh phục các vùng của Nepal và Ấn Độ. Các vị vua Tây Tạng đã du nhập Phật giáo từ Ấn Độ từ thế kỷ thứ 6 đến thế kỷ thứ 9, và trở nên sùng bái các giáo lý bất bạo động và giác ngộ của nó đến mức họ bỏ bê đế chế quân sự của mình.
Vào thế kỷ 13, Tây Tạng đầu hàng người Mông Cổ để tránh một cuộc xâm lược và trở thành quốc gia phụ thuộc của Đế quốc Mông Cổ cho đến năm 1368. Trong triều đại nhà Minh của Trung Quốc (1368-1644), Tây Tạng hoàn toàn độc lập dưới sự cai trị của ba dòng họ ở Tây Tạng.
Năm 1642, Đức Đạt Lai Lạt Ma thứ 5 vĩ đại thành lập chính phủ Ganden, với một cơ quan quản lý duy nhất do tu viện và thế tục phối hợp. Chính phủ này đã phi quân sự hóa Tây Tạng và chính thức hình thành nó thành một quốc gia tinh thần ủng hộ giáo dục Phật giáo trên hết và tự chủ về kinh tế.
Về đối ngoại, Đức Đạt Lai Lạt Ma trở thành cố vấn của tân hoàng đế Mãn Châu và Trung Quốc, và nhận được sự bảo vệ của thế giới đối với Tây Tạng, đổi lại ngài cung cấp những giáo lý tinh thần cho người Mãn Châu và duy trì hòa bình với người Mông Cổ và người Duy Ngô Nhĩ.
Năm 1904, người Anh xâm lược Tây Tạng, để áp đặt thương mại lên chính phủ Tây Tạng, và ngăn cản Tây Tạng đến dưới sự bảo hộ của Nga.
Trong các năm 1949 và 1950, Quân đội Giải phóng Nhân dân của Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa đã xâm lược các tỉnh phía đông Amdo và Kham.
Năm 1951, khi các chính phủ thế giới, bao gồm Ấn Độ, Anh và Mỹ, từ chối xác nhận tình trạng quốc gia bất khả xâm phạm của Tây Tạng, chính phủ Trung Quốc đã áp đặt cái gọi là “Thỏa thuận 17 điểm về Giải phóng hòa bình cho Tây Tạng” đối với chính phủ Tây Tạng. Sự phản kháng đối với sự chiếm đóng của Trung Quốc đã leo thang, đặc biệt là ở miền đông Tây Tạng, và sự đàn áp của Trung Quốc đã gia tăng đáng kể.
Sự chiếm đóng của Cộng hoà Nhân dân Trung Hoa
Đối với Trung Quốc, chiếm hữu Tây Tạng cho phép tiếp cận với các nguồn tài nguyên thiên nhiên phong phú và cho phép nước này quân sự hóa biên giới quan trọng chiến lược với Ấn Độ. Với 40.000 quân Trung Quốc ở đất nước thưa thớt dân cư, chính phủ Tây Tạng – dưới sự lãnh đạo của Đức Đạt Lai Lạt Ma vẫn còn là một thiếu niên – đã buộc phải công nhận sự cai trị của Trung Quốc để đổi lấy những lời hứa bảo vệ hệ thống chính trị của Tây Tạng và Phật giáo Tây Tạng.
Trung Quốc đã không giữ lời hứa của mình và sự phản kháng của người Tây Tạng đang diễn ra mạnh mẽ vào ngày 10 tháng 3 năm 1959. Hàng trăm nghìn người Tây Tạng đã bao vây Cung điện Potala ở Lhasa vì lo sợ rằng Đức Đạt Lai Lạt Ma sắp bị bắt cóc hoặc bị ám sát. Cuộc nổi dậy bị đàn áp dã man và Đức Đạt Lai Lạt Ma buộc phải trốn đi lưu vong.
Xem thêm: Cuộc nổi dậy Lhasa trên Wikipedia.
Ngày 10 tháng 3 hiện được người Tây Tạng và những người ủng hộ trên khắp thế giới kỷ niệm là Ngày Khởi nghĩa Quốc gia.
Cho đến ngày nay Tây Tạng vẫn là một quốc gia độc lập dưới sự chiếm đóng bất hợp pháp.
Sự chia cắt lãnh thổ
Lịch sử Tây Tạng bao gồm ba tỉnh, U-Tsang, Kham và Amdo, chiếm 1 triệu dặm vuông của cao nguyên Tây Tạng. Người Trung Quốc sát nhập toàn bộ Amdo và phần lớn Kham, hợp nhất vùng đất này vào các tỉnh giáp biên giới của Trung Quốc. Khu vực còn lại, tỉnh U-Tsang của Tây Tạng và một phần của Kham, đã được đổi tên thành “Khu tự trị Tây Tạng.”
“Khu tự trị Tây Tạng” có diện tích bằng 1/3 diện tích của Tây Tạng nguyên thủy, và chỉ riêng khu vực này mà Trung Quốc chính thức gọi là “Tây Tạng”. Điều này giải thích tại sao, mặc dù người Tây Tạng coi mình là 6 triệu người, nhưng người Trung Quốc thường đặt con số là 2 triệu.
Sự phá hoại của Cách Mạng Văn Hoá
Đến năm 1969, khoảng 6.250 tu viện, trung tâm văn hóa của đời sống Tây Tạng, đã bị phá hủy. Vào những năm 1980, một số được xây dựng lại và mở cửa trở lại, nhưng chính quyền Trung Quốc kiểm soát chặt chẽ các hoạt động trong các tu viện này, buộc các tăng ni phải xin giấy phép mới được gia nhập.
Các quy định nghiêm ngặt đòi hỏi một lời thề trung thành với lý tưởng cộng sản. Sự tôn sùng, và thậm chí cả những bức ảnh của Đức Đạt Lai Lạt Ma đều bị cấm cả trong và ngoài tu viện.
Nhà tù và trại lao động là một trong những phương thức bức hại phổ biến nhất. Nhiều người Tây Tạng đã bỏ mạng vì đói và lao động khổ sai khi bị giam cầm.
Xem thêm về: Cách mạng văn hoá Trung Quốc.
Dòng thời gian của lịch sử Tây Tạng
| Năm | Nội dung lịch sử |
|---|---|
| 173 | Năm sinh của Thothori Nyantsen, vị vua thứ 28 của Tây Tạng. |
| 233 | Nyantsen nhận được một cuốn kinh Phật, đánh dấu sự du nhập ban đầu của Phật giáo vào Tây Tạng. |
| 608–650 | Triều đại của Songtsen Gampo, vị vua thứ 32. Ông cử các học giả đến Ấn Độ để nghiên cứu tiếng Phạn và một bộ chữ Tây Tạng được sáng chế ra. |
| 640 | Tây Tạng xâm lược và chiếm Nepal. |
| 641 | Hôn lễ của Gampo với Công chúa Wencheng của Trung Quốc. Họ truyền bá Phật giáo ở Tây Tạng và tìm thấy Jokhang. |
| 645 | Gampo cử một bộ trưởng đến triều đình nhà Đường Trung Quốc yêu cầu được cấp phép xây dựng một ngôi đền trên núi Wutai ở tỉnh Sơn Tây. |
| 654–676 | Đế chế Tây Tạng chinh phục nhà nước Tu-yu-lun và sáp nhập các lãnh thổ của Trung Quốc ở Trung Á. |
| 704 | Tride Tsugtsen (mất 755) trở thành vua. |
| 710 | Tsugtsen kết hôn với công chúa Trung Quốc Chin Cheng. |
| 717 | Người Tây Tạng (theo lịch sử Trung Quốc thế kỷ 11) tham gia với Türgish của người Thổ Nhĩ Kỳ để tấn công Kashgar. |
| 720 | Quân đội Tây Tạng chiếm công quốc ‘Bug-cor của người Duy Ngô Nhĩ ở ốc đảo Đôn Hoàng. |
| 755–797 | Triều đại của Trisong Detsen, con trai của Tsugtsen. |
| 763 | Người Tây Tạng xâm lược thủ đô Trường An của nhà Đường Trung Quốc và rút lui 15 ngày sau đó. |
| 779 | Thành lập Tu viện Samye. Phật giáo chính thức được công nhận là quốc giáo. |
| 783 | Hòa ước ký với nhà Đường Trung Quốc. |
| 785–805 | Quân đội Tây Tạng tiến về phía tây đến sông Pamirs và Oxus. |
| 797 | Muni Tsangpo, con trai của Trisong Detsen, trở thành vua. |
| 799–815 | Triều đại của Sadneleg. |
| 815–836 | Triều đại của Ralpachen, con trai của Sadneleg. Bản dịch lớn các văn bản Phật giáo được tiến hành trong thời kỳ này. |
| 821 | Hiệp ước liên minh Trường Khánh với nhà Đường Trung Quốc, Tây Tạng giữ lại phần lớn lãnh thổ Trung Á. |
| 823 | Nội dung của Hiệp ước Trường Khánh được khắc trên một tượng đài đặt trước Jokhang. Di tích ghi “[Vương triều Đặng và Tây Tạng] có hai hoàng đế nhưng tư vấn các vấn đề như một quốc gia” (舅 甥 二 主 ，商议 社稷 如一 ， 结 立 大 和 盟约 ， 永无 渝 替) |
| 836–842 | Lang Darma, anh trai của Ralpachen, là người ủng hộ tôn giáo Bon truyền thống của Tây Tạng. Ông ta phá bỏ quyền lực chính trị đang phát triển của các cơ sở Phật giáo, nhưng không có bằng chứng nào cho thấy ông ta bức hại các Phật tử như một số nhà sử học Phật giáo đã cáo buộc. |
| 842 | Lang Darma bị một nhà sư Phật giáo sát hại theo nghi thức. Cuộc đấu tranh giành quyền lực và sự phân mảnh diễn ra với những cuộc chiến liên miên. |
| 978 | Rinchen Zangpo, một dịch giả vĩ đại mời các vị thầy Ấn Độ đến miền Tây Tây Tạng và một thời kỳ phục hưng Phật giáo bắt đầu, với các tu viện được thành lập ở phía Tây. |
| 1040 | Sự ra đời của Milarepa (mất năm 1123), nhà thơ và nhà thần bí vĩ đại người Tây Tạng. Chetsun Sherab Jungnay thành lập Tu viện Shalu, nơi trở nên nổi tiếng như một trung tâm học thuật và đào tạo tâm linh. |
| 1042 | Atiśa (mất năm 1054), một giáo viên Đại thừa vĩ đại từ Ấn Độ, đến Tây Tạng và tiến hành các hoạt động truyền giáo. |
| 1057 | Thành lập Tu viện Reting. |
| 1071 | Thành lập Tu viện Sakya. |
| 1182 | Sinh thời Sakya Pandita (mất 1251), học giả uyên bác của phái Sakya. |
| 1207 | Người Tây Tạng cử phái đoàn tới Thành Cát Tư Hãn và thiết lập quan hệ hữu nghị. |
| 1227 | Cái chết của Thành Cát Tư Hãn. |
| 1240s-1250s | Các cuộc xâm lược của người Mông Cổ vào Tây Tạng. |
| 1244 | Sakya Pandita đã mời đến gặp Khan Mông Cổ và đầu tư bằng quyền lực tạm thời vào Tây Tạng. |
| 1260 | Hốt Tất Liệt phong cho cháu trai của Pandit là Drogön Chögyal Phagpa (1235–1280) danh hiệu Quốc trưởng và quyền lực tối cao đối với Tây Tạng, thiết lập lại quan hệ tôn giáo và chính trị với người Mông Cổ. |
| 1270 | Phagpa nhận được tước vị Hoàng đế từ Hốt Tất Liệt. Bắt đầu thời Nguyên cai trị Tây Tạng. |
| 1354 | Giao tranh nổ ra giữa giáo phái Sakyapa và gia tộc Lang hùng mạnh, vốn ủng hộ triều đại Phagmodrupa. |
| 1357 | Sự ra đời của Je Tsongkhapa, người sáng lập hệ phái Gelugpa. |
| 1391 | Sự ra đời của Gedun Truppa, đệ tử của Tsongkhapa và là người đứng đầu giáo phái Gelugpa, sau này được mệnh danh là Đạt Lai Lạt Ma thứ 1. |
| 1409 | Thành lập Tu viện Ganden. |
| 1416 | Thành lập Tu viện Drepung. |
| 1419 | Thành lập Tu viện Sera. Cái chết của Tsongkhapa. |
| 1434–1534 | Các cuộc tranh giành quyền lực giữa các tỉnh Ü và Tsang vì sự phân chia tôn giáo giữa các giáo phái Gelugpa và Karmapa. Sự trỗi dậy của Vương triều Rinpungpa. |
| 1447 | Thành lập Tu viện Tashilhunpo ở Gyantse. |
| 1474 | Cái chết của Đạt Lai Lạt Ma thứ 1. |
| 1475 | Sự ra đời của Đạt Lai Lạt Ma thứ 2, Gedun Gyatso. |
| 1542 | Cái chết của Đạt Lai Lạt Ma thứ 2. |
| 1543 | Năm sinh của Đạt Lai Lạt Ma thứ 3, Sonam Gyatso. Ông đến thăm Mông Cổ và Altan Khan ban tặng danh hiệu Đạt Lai Lạt Ma cho ông. |
| 1565 | Vương triều Rinpungpa bị Vương triều Tsangpa lật đổ. |
| 1582 | Thành lập Tu viện Kumbum. |
| 1588 | Cái chết của Đạt Lai Lạt Ma thứ 3. Tái sinh thành Đạt Lai Lạt Ma thứ 4, Yonten Gyatso , chắt của Altan Khan và là người duy nhất không phải người Tây Tạng trong dòng dõi Đạt Lai Lạt Ma. |
| 1616 | Cái chết của Đạt Lai Lạt Ma thứ 4. |
| 1617 | Ngày sinh của Đạt Lai Lạt Ma thứ 5 vĩ đại, Ngawang Lozang Gyatso. Dưới thời ông, nhiều dự án xây dựng bắt đầu trên khắp Tây Tạng, bao gồm cả Cung điện Potala. Tuy nhiên, tỉnh Ü rơi vào tay lực lượng tỉnh Tsang và quyền lực của hệ phái Karmapa ngày càng lớn. |
| 1624–1636 | Các nhà truyền giáo Dòng Tên đến miền tây Tây Tạng. |
| 1641–42 | Güshi Khan của quân Mông Cổ Khoshut lật đổ Vua của Tsang và trả lại lãnh thổ cho Đạt Lai Lạt Ma. Thành lập chế độ Ganden Phodrang bởi Đức Đạt Lai Lạt Ma thứ 5 với sự giúp đỡ của ông. Bắt đầu cai trị của Hãn quốc Khosut đối với Tây Tạng cho đến năm 1717 |
| 1642–1659 | Sự củng cố của chế độ thần quyền Tây Tạng. Quyền lực của giáo phái Karmapa một lần nữa bị suy giảm, và nhiều tu viện được giao cho giáo phái Gelugpa. Trụ trì của Tashilhunpo được Đức Đạt Lai Lạt Ma ban tặng danh hiệu Panchen Lama. |
| 1652 | Đạt Lai Lạt Ma thứ 5 thăm nhà Minh Trung Quốc. |
| 1682 | Cái chết của Đạt Lai Lạt Ma thứ 5, được nhiếp chính gia giữ bí mật. |
| 1683 | Ngày sinh của Đạt Lai Lạt Ma thứ 6, Tsangyang Gyatso. |
| 1697 | Đạt Lai Lạt Ma thứ 6 lên ngôi và chỉ bây giờ cái chết của Đạt Lai Lạt Ma thứ 5 mới được công khai. |
| 1705 | Khan cuối cùng của Hãn quốc Khoshut, Lha-bzang Khan, xâm lược Tây Tạng và chinh phục Lhasa. |
| 1706 | Khan phế truất Đạt Lai Lạt Ma thứ 6 và gửi ông đến nhà Minh Trung Quốc nhưng ông đã chết trên đường đi. Khan tuyên bố rằng Đạt Lai Lạt Ma thứ 6 nổi loạn không phải là một hóa thân thực sự và phong vương cho một nhà sư lỗi lạc do ông lựa chọn cho đến khi người ta có thể tìm thấy người thật. |
| 1707 | Các nhà sư Capuchin người Ý đến Tây Tạng. |
| 1708 | Một tái sinh khác của Đạt Lai Lạt Ma thứ 6 được tìm thấy và ngài quy y tại Tu viện Kumbum. |
| 1716 | Cha Ippolito Desideri của Dòng Tên đến Lhasa. |
| 1717–1720 | Người Mông Cổ Dzungar chiếm Lhasa, giết chết Lha-bzang Khan. Hoàng đế Mãn Châu của Trung Quốc phế truất Đạt Lai Lạt Ma thứ 6 và công nhận một người từ Kumbum tên là Kelzang Gyatso, người được chính thức công nhận là Đạt Lai Lạt Ma thứ 7 vào năm 1720. Bắt đầu thời nhà Thanh cai trị Tây Tạng. |
| 1733–1747 | Pholhanas (mất năm 1747) chấm dứt xung đột nội bộ, và với sự hỗ trợ của Trung Quốc trở thành người cai trị Tây Tạng. |
| 1750 | Bạo loạn nổ ra ở Lhasa sau vụ ám sát nhiếp chính của bọn phục kích. |
| 1751 | Đạt Lai Lạt Ma thứ 7 được công nhận là người cai trị Tây Tạng, không có quyền lực chính trị hiệu quả. |
| 1757 | Cái chết của Đạt Lai Lạt Ma thứ 7. |
| 1758 | Ngày sinh của Đạt Lai Lạt Ma thứ 8, Jompal Gyatso. |
| 1774–75 | Phái bộ đầu tiên của Anh đến Tây Tạng do George Bogle thực hiện. |
| 1783–84 | Phái đoàn Anh do Samuel Turner dẫn đầu. Quân đội Trung Quốc áp đặt Hòa bình Kathmandu sau khi Gurkha xâm nhập Tây Tạng. |
| 1804 | Cái chết của Đạt Lai Lạt Ma thứ 8. |
| 1806–1815 | Đức Đạt Lai Lạt Ma thứ 9. |
| 1811-12 | Nhà thám hiểm người Anh Thomas Manning đến Lhasa. |
| 1816–37 | Đức Đạt Lai Lạt Ma thứ 10, Tsultrim Gyatso. |
| 1838–56 | Đức Đạt Lai Lạt Ma thứ 11, Khedrup Gyatso. |
| 1841–42 | Chiến tranh Trung-Dogra. |
| 1842 | Hiệp ước Chushul giữa triều đại nhà Thanh và triều đại Dogra. |
| 1846 | Các nhà sư theo chủ nghĩa Lazarist, Huc và Gabet, đến Lhasa. |
| 1855–56 | Chiến tranh Nepal – Tây Tạng. |
| 1856–75 | Đạt Lai Lạt Ma thứ 12, Trinley Gyatso. |
| 1876 | Ngày sinh của Đạt Lai Lạt Ma thứ 13, Thupten Gyatso. Xung đột ngoại giao giữa Anh và Nga về các đặc quyền ở Tây Tạng. |
| 1890 | Chính quyền Bảo hộ của Anh đối với Sikkim. |
| 1904 | Đoàn thám hiểm của quân đội Anh dưới sự dẫn dắt của Francis Younghusband tiến vào Lhasa, buộc Đạt Lai Lạt Ma phải chạy sang Mông Cổ. Thỏa thuận được thực hiện với trụ trì của Tu viện Ganden. Hiệp ước Lhasa được ký kết. |
| 1909 | Đức Đạt Lai Lạt Ma trở về Lhasa một cách an toàn. |
| 1910 | Khôi phục quyền kiểm soát của Trung Quốc đối với miền đông Tây Tạng và điều động quân đội đến Lhasa. |
| 1911 | Cuộc nổi dậy của người Tây Tạng chống lại người Trung Quốc |
| 1912 | Đức Đạt Lai Lạt Ma trở về Lhasa từ Ấn Độ, cầm quyền mà không có sự can thiệp của Trung Quốc. |
| 1913–14 | Hội nghị Simla giữa các đại biểu Anh, Trung Quốc và Tây Tạng nhưng Trung Quốc không thông qua hiệp định. |
| 1920-21 | Sứ mệnh của Ngài Charles Alfred Bell tới Tây Tạng. |
| 1923 | Panchen Lama trốn sang Trung Quốc. |
| 1933 | Cái chết của Đạt Lai Lạt Ma thứ 13. |
| 1934 | Bổ nhiệm Regent (trụ trì Tu viện Reting). |
| 1935 | Ngày sinh của Đạt Lai Lạt Ma thứ 14, Tenzin Gyatso. |
| 1940 | Sự phê chuẩn của Đạt Lai Lạt Ma thứ 14 của Chính phủ Quốc dân đảng. Sự lên ngôi của Đức Đạt Lai Lạt Ma thứ 14. |
| 1944 | Sự xuất hiện của người Áo Heinrich Harrer và Peter Aufschnaiter ở Tây Tạng. Họ đến Lhasa vào tháng 1 năm 1946. |
| 1947 | Độc lập của Ấn Độ và chấm dứt Chính sách Tây Tạng của Anh. |
| 1950 | Ngày 6 đến ngày 19 tháng 10 Trận Chamdo. |
| 1951 | Quân Giải phóng Nhân dân đến Lhasa sau một thỏa thuận giải phóng với Chính phủ Nhân dân Trung ương. |
| 1954 | Đạt Lai Lạt Ma đã tham dự Đại hội Đại biểu Nhân dân Toàn quốc ở Bắc Kinh với tư cách là một thứ trưởng và gặp Mao Trạch Đông. Thành lập Cơ quan Biên giới Đông Bắc ở Nam Tây Tạng, do Ấn Độ chiếm đóng. |
| 1959 | Sau một cuộc nổi dậy chống lại cải cách đã được gia tăng, Đạt Lai Lạt Ma thứ 14 đã bỏ trốn khỏi Tây Tạng với sự giúp đỡ của CIA, sau đó thành lập một chính phủ lưu vong ở Ấn Độ. |
| 1962 | Chiến tranh Trung – Ấn. |
| 1964 | Thành lập khu tự trị Tây Tạng. |
| 2011 | Đức Đạt Lai Lạt Ma thứ 14 đã để lại quyền lực chính trị của mình với tư cách là nguyên thủ quốc gia và lãnh đạo tạm thời của Tây Tạng cho Thủ tướng được bầu cử dân chủ Tiến sĩ Lobsang Sangay, đánh dấu sự kết thúc của chế độ thần quyền Ganden Phodrang kéo dài trong 370 năm (1642–2011) . |
Nếu vẫn còn những điều muốn biết thêm về Tây Tạng, đừng bỏ qua những thông tin cơ bản này: Tây Tạng là gì và những điều nên biết.